Casablanca − amerykański melodramat i film noir z 1942 roku, którego akcja dzieje się w czasie II wojny światowej, w kontrolowanym przez Vichy marokańskim mieście Casablanca.

Film wyreżyserował Michael Curtiz, w głównych rolach wystąpili Humphrey Bogart jako Rick Blaine oraz Ingrid Bergman jako Ilsa Lund. Obraz skupia się na konflikcie Ricka pomiędzy uczuciem a moralnością: musi wybrać między miłością do Ilsy a pomocą w walce o dobrą sprawę jej mężowi, Victorovi Laszlo, próbującemu uciec z Casablanki i kontynuować działania przeciwko nazistom.

Chociaż Casablanca zgromadziła na planie gwiazdy i uznanych scenarzystów, nikt zaangażowany w produkcję nie spodziewał się, że wybije się ona ponad przeciętność; miała być jednym z dziesiątek hollywoodzkich filmów tworzonych co roku.

Film odniósł spory, lecz nie spektakularny sukces kinowy, jedną z przyczyn popularności było to, że początek wyświetlania przypadał kilka tygodni po alianckiej inwazji na Afrykę Północną. Jest popularny aż do dziś, przez wielu uważany za film kultowy. Krytycy filmowi chwalą charyzmatyczne role Bogarta i Bergman, uczucie pomiędzy dwiema głównymi postaciami, dobrą reżyserię, błyskotliwy scenariusz i emocjonalne oddziaływanie filmu jako całości.

Humphrey Bogart gra Ricka Blaine'a, amerykańskiego emigranta posiadającego ekskluzywny klub i szulernię zwany "Rick's Café Americain" w marokańskim mieście Casablanca, który przyciąga mieszaną klientelę: oficjeli Vichy oraz nazistowskich Niemiec, uciekinierów i złodziei. Rick jest rozgoryczonym i cynicznym mężczyzną, który wyznaje zasadę bycia neutralnym w każdej kwestii; jednakże później pojawiają się wzmianki, że szmuglował broń do Etiopii w czasie wojny włosko-abisyńskiej w latach 1935-1936 i walczył po stronie republikanów w hiszpańskiej wojnie domowej przeciwko nacjonalistom Francisco Franco.

Ugarte (Peter Lorre), przybywa do klubu Ricka z "listami tranzytowymi", które zdobył mordując dwóch niemieckich kurierów. Papiery pozwalają posiadaczowi podróżować wolno po całej kontrolowanej przez Niemców Europie, włączając neutralną Lizbonę w Portugalii, skąd można wypłynąć do USA. Są one niemal bezcenne dla każdego z ogromnej rzeszy uciekinierów, którzy utknęli w Casablance. Ugarte zamierza zbić fortunę sprzedając listy temu, kto zaoferuje dziś w nocy największą sumę. Jednak do transakcji nie dochodzi, ponieważ wcześniej lokalna policja pod dowództwem dobrego znajomego Ricka – komendanta policji kapitana Renault (Claude Rains) aresztuje Ugarte. Wcześniej w tajemnicy przez Niemcami i policją Ugarte przekazuje listy pod opiekę Rickowi mówiąc: "ponieważ ty mną pogardzasz... więc ufam tylko tobie."

W tym momencie w życiu Ricka ponownie pojawia się jego była kochanka, Ilsa Lund (Ingrid Bergman), która przybywa do klubu z mężem Victorem Laszlo (Paul Henreid) aby kupić listy. Laszlo jest słynnym czechosłowackim przywódcą ruchu oporu, który uciekł z nazistowskiego obozu koncentracyjnego. Para musi zdobyć listy tranzytowe, żeby zbiec do Ameryki i tam kontynuować walkę z nazistami. Kiedy Ilsa pierwszy raz w Paryżu spotkała Ricka i zakochała się w nim, była przekonana, że jej mąż zginął podczas ucieczki z obozu. Odkrywszy, że wciąż żyje, niespodziewanie opuściła Ricka bez żadnego wyjaśnienia i wróciła do Laszlo. Po zamknięciu klubu Ilsa wraca i próbuje wyjaśnić Rickowi swoje wcześniejsze postępowanie, lecz ten jest kompletnie pijany i nie ma ochoty słuchać.

Następnej nocy Laszlo podejrzewając, że Rick ma listy, rozmawia z nim i pyta czy może w jakiś sposób je zdobyć. Ich dyskusja zostaje przerwana przez grupę nazistowskich oficerów na czele z majorem Strasserem (Conrad Veidt), którzy zaczynają śpiewać niemiecką pieśń patriotyczną "Die Wacht am Rhein" przy akompaniamencie pianina. Laszlo zamawia Marsyliankę. Lider zespołu patrzy na Ricka i czeka na pozwolenie; ten kiwa głową. Laszlo zaczyna śpiewać, początkowo sam, lecz szybko dołącza się do niego tłum, zagłuszając Niemców. Renault nakazuje zamknąć klub uzasadniając to zdaniem: "Odkryłem ze zgrozą, że tutaj uprawia się hazard!"

Tej nocy Ilsa nachodzi Ricka w opustoszałej kawiarni. Amerykanin nie chce dać jej dokumentów nawet wtedy, kiedy dawna kochanka grozi mu bronią. Ilsa nie jest w stanie do niego strzelić. Wyznaje, że wciąż coś do niego czuje. Rick decyduje się pomóc Laszlo, daje Ilzie do zrozumienia, że doprowadzi do wyjazdu wyłącznie jej męża.

Zdając sobie sprawę z tego, że nie można pozwolić Laszlo na ucieczkę z miasta, Strasser wsadza go za kratki z błahego powodu. Rick namawia Renault, aby wypuścić Czecha, obiecując że doprowadzi do przyłapania Laszlo na dużo poważniejszym przestępstwie: posiadaniu listów tranzytowych. Przy próbie pojmania Laszlo na gorącym uczynku, Rick zdradza swoje prawdziwe zamiary i zmusza Renault aby asystował jemu, Laszlo i Ilsie w drodze na lotnisko. W ostatnim momencie Rick przekonuje Ilsę, aby wsiadła z mężem do samolotu, mówiąc jej, że jeśli zostanie z nim będzie tego żałować: "Może nie dziś, nie jutro, ale wkrótce - i to przez całe życie."

Na lotnisko przyjeżdża major Strasser ostrzeżony przez Renault, ale Rick zabija go gdy ten próbuje zatrzymać samolot. Po chwili, gdy pojawia się policja, Renault ratuje życie Rickowi mówiąc do policjantów zaskoczonych widokiem ciała Strassera: "Zatrzymajcie podejrzanych. Tych, co zwykle.". Potem radzi mu, aby razem wyjechali z Casablanki. Obaj znikają we mgle, na zakończenie filmu Rick stwierdza: "Louis, myślę, że to jest początek pięknej przyjaźni."

Film powstał na podstawie sztuki autorstwa Murray Burnett i Joan Alison pod tytułem Everybody Comes to Rick's. Recenzent scenariuszy ze studia Warner Bros. Stephen Karnot, który przeczytał sztukę, nazwał ją (z aprobatą) "ograna lecz wyrafinowana", a redaktor w wydziale scenariuszy Irene Diamond przekonała producenta Halla Wallisa do zakupu praw za sumę $20 000, największą jaką ktokolwiek zapłacił w Hollywood za niewystawianą sztukę. Nazwę projektu zmieniono na Casablanca, najwyraźniej naśladując hit z 1938 roku Algiers. Zdjęcia rozpoczęły się 25 maja 1942 a zakończyły 3 sierpnia. Łączny koszt filmu to 1 039 000$ (75 000$ ponad planowany budżet), nie nadzwyczajnie duży, jednak powyżej ówczesnej średniej.

Cały film był kręcony w studio, z wyjątkiem sekwencji pokazującej przybycie do Casablanki majora Strassera, która powstała na lotnisku Van Nuys w pobliżu Los Angeles. Ulice w których kręcono zdjęcia na zewnątrz zbudowano na potrzeby innego filmu, The Desert Song. Zostały zachowane w studiu Warner do lat sześćdziesiątych. Dekoracje przedstawiające lokal Ricka powstały w trzech oddzielnych częściach, więc wewnętrzny układ budynku jest nieokreślony. W wielu scenach kamera przechodzi przez ściany z kawiarni do biura Ricka. W tle sceny finałowej, samolot Lockheed Model 12 Electra Junior z krzątającym się wokół personelem, został zainscenizowany przez karłowatych statystów i proporcjonalnej wielkości kartonowy model samolotu. Mgłę wykorzystano do zamaskowania niedokładności modelu. Pomimo tego, park rozrywki studia Disney-MGM w Orlando na Florydzie kupił samolot Lockheed 12A jako jedną ze swoich atrakcji i początkowo twierdził, że to ten sam samolot, którego użyto w filmie. Krytyk filmowy Roger Ebert nazywa Wallisa "key creative force" w związku z jego dbałością o szczegóły tej produkcji (np. upierał się, aby pokazać prawdziwą papugę w barze Blue Parrot).

Duży wzrost Bergman sprawiał pewne problemy. Była około 5 cm wyższa niż Bogart więc musiał on (z polecenia reżysera) stać na podwyższeniu albo siedzieć na poduszkach we wspólnych scenach.

Wallis napisał ostatnią kwestię ("Louis, tak sobie myślę to początek pięknej przyjaźni.") po zakończeniu zdjęć. Bogart został wezwany miesiąc później aby nagrać swój głos.

Później planowano dodać ostatnią scenę pokazującą Ricka, Renault i oddział żołnierzy Wolnej Francji na statku, biorących udział w Operacji Torch; jednak okazało się bardzo trudnym sprowadzić Claude Rainsa na plan zdjęciowy, więc pomysł ostatecznie porzucono po tym, gdy David O. Selznick osądził: "byłoby wielką pomyłką zmieniać zakończenie".

Popularną, lecz nie do końca prawdziwą historią jest to, że aktorzy do ostatnich dni zdjęć nie znali zakończenia filmu. Oryginalna sztuka (której cała akcja ma miejsce w kawiarni) kończy się, gdy Rick wysyła Ilsę i Victora na lotnisko. Podczas tworzenia scenariusza rozważana była możliwość śmierci Laszlo w Casablance, co pozwoliłoby Rickowi i Ilsie wylecieć razem, lecz jak Casey Robinson napisał do Hal Wallis przed rozpoczęciem zdjęć, końcówka filmu: "jest oparta na pierwszorzędnym zwrocie akcji kiedy Rick wysyła ją na pokład samolotu razem z Victorem. Robiąc tak, Rick nie tylko rozwiązuje trójkąt miłosny. Zmusza dziewczynę aby żyła zgodnie z idealizmem jej natury, zmuszając ją do zadania, które w tych dniach jest dużo ważniejsze niż miłość dwóch małych ludzi." Ilsa oczywiście nie mogła rzucić Laszlo dla Ricka, bowiem zgodnie z Kodeksem Haysa zakazane było pokazać kobietę zostawiającą swojego męża dla innego mężczyzny. Spór nie dotyczył tego czy Ilsa odejdzie z Laszlo, lecz jak doprowadzić do takiego zakończenia. Dezorientacja była najprawdopodobniej spowodowana przez późniejsze oświadczenie Bergman, w którym stwierdziła, że nie wiedziała którego mężczyznę zamierza kochać. Podczas poprawek tekstu w czasie zdjęć kontrola scenariusza Aljeana Harmetza pokazała, że wiele kluczowych scen było kręconych po tym, gdy Bergman dowiedziała jak skończy się film: całe zamieszanie było, słowami Eberta, "emocjonalne", nie "faktyczne".

Oryginalna sztuka była inspirowana podróżą Murray Burnett do Europy w 1938 roku, w czasie której odwiedziła Wiedeń chwilę po Anschlussie oraz południowe wybrzeże Francji, gdzie nie bez problemów współżyli ze sobą naziści i uciekinierzy. Francja była inspiracją zarówno dla kafejki Ricka (klub nocny Le Kat Ferrat) jak i dla postaci Sama (czarnoskóry pianista którego Burnett ujrzała w Juan-les-Pins). W sztuce postać Ilsy była Amerykanką o nazwisku Lois Meredith i spotkała Laszlo dopiero gdy skończył się jej związek z Rickiem w Paryżu; Rick był prawnikiem.

Pierwszymi scenarzystami pracującymi nad tekstem byli bracia Epstein: Julius i Philip, którzy usunęli przeszłość Ricka i dodali więcej elementów komediowych. Inny scenarzysta wspomniany w czołówce, Howard Koch dołączył później, ale pracował wspólnie z nimi, pomimo że kładli oni nacisk na inne elementy; Koch podkreślał aspekty polityczne i melodramatyczne. Niewymieniony w napisach Casey Robinson miał swój wkład w serii spotkań Ricka i Ilsy w kawiarni. Curtiz zdawał się faworyzować sceny miłosne, nalegał na zachowanie retrospekcji z Paryża. Pomimo dużej ilości scenarzystów film ma, jak to opisuje Edbert, „cudownie jednolity i spójny” scenariusz. Koch później oświadczył, że istniały napięcia między nim i Curtizem: „O dziwo, te odmienne podejścia w jakiś sposób sczepiły się i być może to przeciąganie liny pomiędzy Curtizem i mną dało filmowi niewątpliwą równowagę”.

Film miał trochę problemów ze strony Josepha Brenna z Production Code Administration (hollywoodzki organ cenzury), który sprzeciwiał się zawartym w nim sugestiom, że Kapitan Renault wymuszał przysługi seksualne od kobiet potrzebujących jego pomocy oraz temu, że Rick i Ilsa spali razem w Paryżu. Jednakże oglądając ostateczną wersję filmu łatwo można było obie wywnioskować.

Na początku Wallis wybrał na reżysera Williama Wylera, ale był on nieosiągalny, więc Wallis skłonił się ku swojemu bliskiemu przyjacielowi Michaelowi Curtizowi. Curtiz był węgierskim emigrantem żydowskiego pochodzenia; przybył do USA w latach dwudziestych, część z jego rodziny zbiegła z nazistowskiej Europy.

Autorem zdjęć jest Arthur Eagleson, weteran odpowiedzialny za Sokoła Maltańskiego i Frankensteina. Szczególną uwagę zwrócił na zdjęcia Bergman. Była filmowana głównie z bardziej przez nią lubianego lewego profilu, często z filtrem wprowadzającym wygładzającą mgiełkę i z efektem catchlight (technika fotografii w której przedmioty odbijają się w oku), żeby uczynić jej oczy błyszczącymi; cały ten wysiłek miał sprawić aby jej twarz wyglądała "niewypowiedzianie smutno, delikatnie i nostalgicznie". Cienie układające się w kratę na bohaterach i w tle mogą mieć różnorodne znaczenie: sugerować uwięzienie, krzyż, symbol Wolnej Francji i emocjonalnego tumultu. W niektórych scenach są użyte ciemny film noir i ekspresyjne oświetlenie, zwłaszcza pod koniec dzieła. Rosenzweig argumentuje, że te cienie i efekty świetlne są typową cechą stylu Curtiza podobnie jak praca kamery i użycie otoczenia jako środka kompozycji.

Muzykę napisał Max Steiner, który jest najbardziej znany ze swojego tematu filmowego do Przeminęło z wiatrem. Utwór „As Time Goes By” Hermana Hupfelda był częścią oryginalnej sztuki; Steiner chciał stworzyć własną kompozycję aby go zastąpić, ale Bergman ścięła już włosy do swojej kolejnej roli (María w Komu bije dzwon) i nie mogła ponownie zagrać scen zawierających tę piosenkę. Więc Steiner oparł temat filmu na niej i na „Marsyliance”, francuskim hymnie narodowym, zmieniając nieco ich tonację. Godny uwagi jest „pojedynek piosenek”, w którym „Marsylianka” grana przez całą orkiestrę, większą niż zespół Ricka ukazany w filmie, współzawodniczy z „Die Wacht am Rhein” graną na pianinie i śpiewaną przez niewielką grupę Niemców. Oryginalnie Niemcy w tej słynnej scenie mieli śpiewać „Horst Wessel Lied”, de facto drugi hymn nazistowskich Niemiec, który był wciąż chroniony międzynarodowymi prawami autorskimi w niektórych krajach. Inne utwory w filmie to „It Had to Be You” z 1924 ze słowami Gusa Kahna i muzyką Ishama Jonesa, „Knock on Wood” z muzyką M.K. Jerome i tekstem Jacka Scholla oraz „Shine” z 1910 Cecil Mack i Lew Brown, z muzyką Forda Dabneya.