Beowulf – epicki poemat heroiczny nieznanego autora, będący jednym z najstarszych dzieł literatury staroangielskiej. W formie ustnej istniał już prawdopodobnie od ok. VIII wieku. Około roku 1000 poemat został spisany w dialekcie zachodniosaskim języka staroangielskiego, prawdopodobnie przez dwóch skrybów.

Poemat liczy 3182 wersy, napisany jest systemem aliteracyjnym, a jego rękopis znajduje się w Bibliotece Brytyjskiej.

Autorem pierwszego przekładu Beowulfa na język nowożytny (duński) był Mikołaj Grundtvig.

Beowulf opisuje legendarne pradzieje Skandynawii – Danii i Szwecji i jej mitycznych bohaterów, w VI w. lecz wspomina też postaci rzeczywiste i wydarzenia, które zapewne miały miejsce.

Dzieli się na dwie części:

I:

Tytułowy bohater utworu, Beowulf po przybyciu na zamek króla Duńczyków Hrodgara (Heorot) zabija pustoszącego okolicę straszliwego potwora – Grendela, a następnie pokonuje jego matkę żyjącą w podmorskiej jaskini.

II:

Dowiadujemy się w skrócie, że Beowulf po powrocie do domu (Gautlandii) został królem i szczęśliwie rządził swym ludem Geatów przez pięćdziesiąt lat, do czasu aż pewien chłop zabierając z jaskini złoty przedmiot przez przypadek obudził smoka, który zaczął niszczyć wszystko na swej drodze. Beowulf pokonał potwora, ale zmarł na skutek odniesionych w walce ran.

Poemat nie ma wyraźnego tytułu; ten pod którym go dzisiaj znamy został przyjęty umownie przez badaczy dziewiętnastowiecznych. Analogicznym przypadkiem jest nazwisko autora pierwszej polskiej kroniki - Gall Anonim.

Etymologia słowa Beowulf jest sporna. Najbardziej znana teoria tłumaczy to jako "pszczeli wilk" (wilk na pszczoły, pożeracz pszczół) co jest eufemistycznym określeniem niedźwiedzia i ma symbolizować nadnaturalną siłę i odwagę bohatera. Według drugiej teorii to przekształcone słowo Beadowulf tj. "wilk wojny", a jeszcze inni łączą to ze słowem beow oznaczającego "jęczmień".

Powszechnym wariantem wymowy słowa Bēowulf w języku angielskim jest obecnie /ˈbeɪ.ɵwʊlf/. W staroangielskim "ēo" w Bēowulf było dyftongiem, a samo słowo brzmiało [ˈbeːo̯wʊlf].

Beowulf jest też tematem słynnego eseju J.R.R. Tolkiena, zatytułowanego Potwory i krytycy (Beowulf: The Monsters and the Critics). Tolkien był wielkim miłośnikiem tego poematu; postać Beowulfa była dla niego uosobieniem archetypu bohatera północy, którego wielkość objawia się w tym, że walczy z największym potworem pradawnych legend – smokiem. Stąd też bohater legend tego kręgu kulturowego często jest Smokobójcą (The Dragon-Slayer) – widać to również w skandynawskiej legendzie o Sigurdzie, który zabija smoka Fafnira. Tolkien wykorzystał powyższy koncept m.in. w postaci Eärendila i Túrina z książki Silmarillion.

Na podstawie legendy powstało kilka filmów. W 1999 r. Graham Baker zrealizował w Rumunii niskobudżetowe widowisko Beowulf − pogromca ciemności, przenosząc akcję w postapokaliptyczną przyszłość i obsadzając w tytułowej roli Christophera Lamberta. W 2005 r. miała premierę kanadyjsko-brytyjsko-islandzka koprodukcja Beowulf. Droga do sprawiedliwości (w oryginale Beowulf & Grendel) w reżyserii Sturli Gunnarssona. W rolę Beowulfa wcielił się Gerard Butler, a Grendela − Ingvar E. Sigurdsson. W listopadzie 2007 odbyła się premiera filmu Beowulf w reżyserii Roberta Zemeckisa. W roli głównej występuje Ray Winstone. Na podstawie scenariusza tego filmu (sporządzonego przez Neila Gaimana oraz Rogera Avaryego) Caitlín R. Kiernan (autorka opowieści fantasy) napisała powieśċ pod tym samym tytułem wyjaśniającą wiele kwestii nie przedstawionych na ekranie. Książka ukazała się w Polsce w 2007 r. nakładem Wyd. Prószyński i S-ka. Powstał także film Beowulf: Prince of the Geats (2007), gdzie role Beowulfa i Grendela zagrali Damon Lynch III i Christian Boeving; projekt nie spotkał się z sukcesem komercyjnym. Fabuła filmu "Trzynasty wojownik" reżyserii Johna McTiernana stanowi luźną adaptację sagi o Beowulfie.

„Beowulf” to jedyny zachowany w całości staroangielski epos bohaterski, najcenniejszy zabytek literatury angielskiej sprzed okresu najazdów Wikingów. Najcenniejszy, co nie znaczy, że dobrze znany – wprost przeciwnie, coś więcej wiedzą na jego temat głównie naukowcy i studenci filologii angielskiej.

Będący arcydziełem języka staroangielskiego poemat opowiada o Beowulfie, młodym wojowniku z ludu Geatów, który według utworu zamieszkiwał dzisiejszą południową Szwecję. Beowulf wraz z ze swoją drużyną przybywa do kraju Danów (oczywiście w dzisiejszej Danii), którym rządzi król Hrothgar, którego siedzibą jest wspaniały dwór Heorot. Niestety, dwór nawiedza przerażający potwór Grendel, który zabija wszystkich, których spotka na swojej drodze. Beowulf stacza bitwę z Grendelem i pokonuje go w walce wręcz w podwodnej kryjówce potwora, mieszczącej się w nawiedzonym jeziorze. Hrothgar urządza na cześć zwycięzcy wielką ucztę. Radość szybko jednak zostaje zmącona, gdyż pojawia się szukająca zemsty matka Grendela, równie przerażająca i krwiożercza, jak jej syn. Beowulf pokonuje także i ją. Po kolejnej radosnej uczcie akcja poematu przesuwa się o 50 lat do przodu, kiedy to spotykamy starego już Beowulfa, jako króla swej rodzinnej krainy. Geatów spotyka jednak nieszczęście, gdy pewien śmiałek przypadkowo budzi ze snu ziejącego ogniem smoka. Gad niszczy wszystko, co napotka na swojej drodze, więc król Beowulf, mimo podeszłego wieku decyduje się stawić mu czoło. Bohater pokonuje smoka, jednak sam także ponosi śmierć. Utwór kończy się pogrzebem Beowulfa i żalami pogrążonych w żałobie i niepewnych przyszłości Geatów.

Tekst liczącego 3182 wersów poematu znamy z manuskryptu, znajdującego się obecnie w British Library. Jest on dziś częścią kodeksu oznakowanego jako Cotton Vitellius A XV. W istocie składa się on z dwóch kodeksów (połączonych ze sobą na początku XVII wieku) zawierających utwory w języku staroangielskim. Pierwszy z nich to Southwick Codex, drugi Pierwsza strona manuskryptu „Beowulfa”, źródło zaś, Nowell Codex, zawiera w sobie kolejno następujące staroangielskie teksty: „Żywot świętego Krzysztofa” („The Life of St. Christopher”), „Cuda Wschodu” („The Wonders of East”), „List Aleksandra do Arystotelesa” („Alexander’s Letter to Aristotle”), „Beowulf” i fragment poematu „Judith”.

Losy manuskryptu „Beowulfa” są niezwykle pogmatwane. W XVI wieku w jego posiadanie wszedł pionier badań nad czasami anglosaskimi Lawrence Nowell (stąd nazwa Nowell Codex). Nie wiadomo czyją własnością manuskrypt był wcześniej. Można przypuszczać (acz brak na to dowodów), że Nowell zdobył go na skutek kasaty majątku zakonów za czasów Henryka VIII. Na początku XVII wieku posiadaczem manuskryptu został sir Robert Cotton. Po raz pierwszy poemat został wspomniany w 1705 roku w katalogu biblioteki Cottona, stworzonym przez Humfreya Wanley’a. Autor zapisku najprawdopodobniej nie wiedział o czym pisze, gdyż stwierdził, iż jest to opowieść o „wojnach, które Beowulf, z pewnością Dan, pochodzący z królewskiego rodu Scyldingów, prowadził przeciw wodzom szwedzkim”.

W 1731 roku w bibliotece Cottona wybuchł pożar, który strawił niemal wszystkie woluminy. Szczęśliwym zrządzeniem losu manuskrypt „Beowulfa” ocalał, mimo że został lekko uszkodzony przez ogień. Nie miało to jednak wpływu na czytelność tekstu.

Przytoczony powyżej opis Wanley’a zwrócił pod koniec XVIII wieku uwagę pracującego w Danii islandzkiego uczonego Grimura Jonssona Thorkelina, szefa królewskiego archiwum Danii. W 1787 roku skopiował on tekst „Beowulfa”, kilka lat później uczynił to ponownie. Na podstawie swych kopii w 1815 roku Thorkelin doprowadził do ukazania się pierwszej drukowanej edycji „Beowulfa”. Nieświadomie położył on wielkie zasługi dla zachowania całości tekstu poematu. Kilkanaście lat później, w czasie prac nad angielskim tłumaczeniem okazało się, że część liter manuskryptu widoczna za czasów Thorkelina uległa bezpowrotnemu zatarciu. Dzięki jego kopii możliwe było opublikowanie w 1820 roku duńskiego tłumaczenia „Beowulfa”. W 1837 roku ukazało się pierwsze angielskie tłumaczenie będące dziełem Johna Kemble’a. Z czasem poemat został jednak nieco zapomniany i nie poświęcano mu wiele uwagi. Na należne mu miejsce starał się go przywrócić J.R.R. Tolkien, który – jako profesor literatury staroangielskiej – był wielkim miłośnikiem „Beowulfa”. Niestety, nie do końca mu się to udało. O braku poważania dla utworu świadczy też fakt, że do tej pory nikt nie przetłumaczył „Beowulfa” na język polski.

Problem miejsca daty i powstania „Beowulfa” jest niezwykle trudny do rozwiązania. Na przestrzeni ponad 100 lat pojawiło się wiele koncepcji na ten temat. Mniej sporów wzbudza kwestia miejsca powstania poematu. Tekst „Beowulfa” zawiera formy językowe charakterystyczne dla obszaru podbitego w V wieku przez Anglów, wydaje się więc bardzo prawdopodobne, że poemat został stworzony na terenie Northumbrii lub Mercji, najbardziej rozwiniętych pod względem kulturalnym i politycznym częściach ówczesnej Anglii.

Nie będę przedstawiał wszystkich poglądów na temat daty powstania „Beowulfa”, jedynie te najbardziej prawdopodobne. Ze względu na domniemane northumbryjskie pochodzenie, wielu badaczy uważa, że dzieło tego formatu i kunsztu mogło powstać w czasach Bedy Czcigodnego (673/4 – 735), a więc na przełowie VII i VIII wieku. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że król Northumbrii Aldfrith (685 – 705) mógł być mecenasem takiego przedsięwzięcia. Słabym punktem tej teorii jest fakt, że nie był on jedynym królem anglosaskim tamtego okresu, który okazywał zainteresowanie sprawom kultury. Idąc tym tropem można by przypuszczać, iż opiekunem nieznanego nam autora „Beowulfa” mógł być np. król Northumbrii Eadberth (737 – 758). Rolę mecenasa mogli też odegrać królowie Mercji Ethelbald i Offa, a także królowie East Anglii, Wessexu, czy Kentu. Jest to tylko przykład próby poszukiwania daty powstania „Beowulfa”. Wszelkie spory na ten temat prowadzą zasadniczo donikąd, stąd słuszne wydaje się stwierdzenie Dorothy Whitelock: „Nie chcę się spierać, czy poemat mógł być wówczas (tzn. w czasach Bedy) skomponowany, ale po prostu nie musiało to być wtedy”. Najbezpieczniejsze wydaje się być stwierdzenie, że „Beowulf” powstał w ciągu VIII wieku.

Równie trudno stwierdzić, gdzie i kiedy spisano manuskrypt, którym obecnie dysponujemy. Prawdopodobnie miało to miejsce w skryptorium na południu Anglii, być może w Winchester lub Canterbury, około roku 1000. Tekst „Beowulfa” jest dziełem dwóch skrybów. Pierwszy z nich przerwał swoją pracę w połowie zdania na wersie 1939, a powody dla których to uczynił są oczywiście nieznane. Drugi skryba dokończył przepisywanie tekstu, on również przepisał następujący po „Beowulfie” fragment „Judith”. Tekst jest spisany prozą. Różnice między dziełem obu skrybów są dość wyraźne. Wydaje się, że pierwszy z nich znacznie staranniej wykonywał swoją pracę – miał „lekką, zwinną dłoń” i unikał form dialektu czy archaizmów. Drugi skryba nie wydaje się być tak zainteresowany swą pracą, pisał szybciej i z mniejszą dbałością. Co jest jednak bardzo korzystne dla badań nad historią „Beowulfa”, przepisywał on po prostu to, co miał przed sobą, zaś jego poprzednik starał się prawdopodobnie dostosować tekst do swoich czasów.

Postacie i miejsca opisane w poemacie są wyraźnie powiązane z dawnymi siedzibami Anglosasów. Na podstawie analogii do skandynawskich sag i list władców można z całą pewnością stwierdzić, że podstawą, na której nieznany nam autor skomponował „Beowulfa” były legendy i przekazy historyczne północnej Europy, szczególnie jej skandynawskiej części. Istnieją liczne analogie łączące „Beowulfa” ze skandynawskimi i islandzkimi sagami. Podobieństwo wątków i losów postaci tych sag oraz „Beowulfa” jest uderzające. Islandzka saga o Grettirze Mocnym opowiada o bohaterze, który, podobnie jak Beowulf, uwalnia dwór swojego władcy od grasującego tam potwora, pokonując go ostatecznie w czasie walki w jego podwodnej siedzibie. Na znak zwycięstwa Grettir odciął potworowi ramię. Podobnie uczynił Beowulf po zwycięstwie nad Grendelem. Epizody sagi o Samsonie Pięknym (Samson the Fair) również są bardzo podobne do wątków „Beowulfa”. Obie te sagi powstały prawdopodobnie w okresie współczesnym „Beowulfowi”. Nie są to oczywiście wszystkie analogie pomiędzy „Beowulfem”, a utworami skandynawskimi i islandzkimi. Istotny jest fakt, iż takie podobieństwo wątków udowadnia wspólne korzenie tych utworów, tkwiące w terenach dzisiejszej Danii i południowej Szwecji.

Kwestia prawdy historycznej w „Beowulfie” jest bardzo często tematem sporów badaczy anglosaskiej Anglii. Jedynym wydarzeniem opisanym w utworze, którego autentyczność można potwierdzić dzięki źródłom, jest wyprawa króla Geatów Hygelaca do Fryzji, w czasie której poniósł on śmierć. Wspomina o niej Grzegorz z Tours w swej kronice „Historia Francorum”, pochodzącej z końca VI wieku. Inną wzmianką źródłową na ten temat jest zapis z pierwszej połowy VIII wieku w anonimowym dziele „Liber Historiae Francorum”. Oba te źródła błędnie określają Hygelaca jako wodza Danów. Wspomina o nim jeszcze przy okazji jego ostatniej wyprawy, pochodzący także z VIII wieku, zbiór opowieści o potworach i osobliwych stworzeniach „Liber Monstrorum”, napisany w anglosaskiej Anglii. Dzieło to opisuje Hygelaca jako króla Geatów, który poległ w czasie rabunkowego rajdu gdzieś u ujścia Renu. „Liber Monstrorum” podaje także, iż kości Hygelaca zachowano na jednej z tamtejszych wysp, gdzie można je podziwiać ze względu na ponadnaturalne rozmiary.

Grzegorz z Tours podał, iż wyprawa Hygelaca miała miejsce po konsekracji Quintianusa na biskupstwo Clermont, co miało miejsce w 515 roku. Nie jest jednak pewne, czy oznacza to, że śmierć Hygelaca nastąpiła w 516 roku, z czym niektórzy się zgadzają. Z pewnością można stwierdzić, że miało to miejsce między 520 a 531 rokiem, choć część badaczy stwierdza, że śmierć Hygelaca miała miejsce w 521 roku. Otwiera to z kolei pole do spekulacji na temat postaci samego Beowulfa. Nie ulega bowiem wątpliwości, że Hygelac naprawdę istniał, więc czy Beowulf także był postacią autentyczną? Nie ma żadnych przesłanek źródłowych, by tak stwierdzić, jednak, mimo iż istnienie Beowulfa nie jest udowodnione, nie można być pewnym, że jest on postacią fikcyjną.

Hygelac nie jest jedyną postacią autentyczną występującą w „Beowulfie”. Źródła udowadniają istnienie króla Danów Hrothgara oraz jego bratanka i następcy Hrothulfa. Wymienia ich XII-wieczny kronikarz Saxo Grammaticus w swym dziele „Gesta Danorum” (Hrothgar występuje tam pod imieniem Ruo, zaś Hrothulf jako Roluo), Ich postacie pojawiają się także w sagach skandynawskich jako Hróarr (Hrothgar) i Hrólf (Hrothulf) oraz w anglosaskim poemacie „Widsith”. Żadne z tych źródeł nie określa wprawdzie w jakich czasach żyli, lecz wydaje się, że Hrothgar i Hrothulf istnieli w rzeczywistości. Skoro więc postacie „Beowulfa” występujące obok głównego bohatera poematu można uznać za autentyczne, trudno jego samego uznać za postać fikcyjną. Zakładając, że Beowulf istniał naprawdę, niektórzy oceniają, że jego śmierć nastąpiła między rokiem 550 a 570, jednak takie domysły wydają się być pozbawione sensu.

Analogie łączące „Beowulfa” i sagi skandynawskie wskazują na jedno ze źródeł, które autor wykorzystał przy tworzeniu poematu. Można je ogólnie określić jako legendy, folklor i wierzenia pogańskich Germanów. Trzeba pamiętać, że ich podstawy były wspólne zarówno dla pogańskich mieszkańców Skandynawii, jak i dla nieschrystianizowanych jeszcze Anglosasów. Niewątpliwie twórca „Beowulfa” czerpał też ze znanej sobie twórczości literackiej i tradycji przekazywanej ustnie, czyli ze źródeł dziś dla nas nieznanych. Być może stamtąd zaczerpnął wiedzę o wydarzeniach i postaciach historycznych, pojawiających się w poemacie. Z pewnością istotną rolę odegrały także pieśni o bohaterach, niosące ze sobą pewne informacje historyczne, a pojawiające się w „Beowulfie”, jak pieśń o Ingeldzie i konflikcie Danów z Heathobardami, pieśń o Sigemundzie (znanym w sagach jako Sigurd) i jego walce ze smokiem, czy też wreszcie epizod Finna i walki w Finnsburgu. Podkreślam jednak, że „Beowulf” byłby zupełnie innym utworem, gdyby nie rola, jaką w jego kompozycji i wymowie odegrały wpływy chrześcijańskie. Nie ulega wątpliwości, że nieznany nam autor poematu był chrześcijaninem i tworzył swe dzieło dla chrześcijańskiego audytorium.

„Beowulf” wzbudza duże zainteresowanie wśród badaczy zajmujących się historią anglosaskiej Anglii, niestety, tematyka ta nie jest w Polsce zbyt popularna.

W nowym „Beowulfie” Anthony Hopkins zagra króla Hrothgara znaną pracą mówiącą o tym okresie jest książka Wojciecha Lipońskiego pt. „Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich”. O „Beowulfie” można tam przeczytać jedynie krótkie wzmianki. W innej swej książce, „Dzieje kultury brytyjskiej”, Lipoński pisze, że „Beowulf” to „epos przedstawiający historię duńskiego bohatera, który bronił swojego ludu przed zagrożeniami, symbolizowanymi przez potwora Grendela i jego upiorną matkę”. To oczywisty błąd, bo jak napisałem na początku, Beowulf nie był Duńczykiem i nie bronił swojego ludu. Skoro więc najbardziej poczytny badacz, anglista i popularyzator angielskiej kultury popełnia błędy pisząc o „Beowulfie”, to nic dziwnego, że większość ludzi kompletnie nie wie, co to jest.W nowym „Beowulfie” Anthony Hopkins zagra króla Hrothgara znaną pracą mówiącą o tym okresie jest książka Wojciecha Lipońskiego pt. „Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich”. O „Beowulfie” można tam przeczytać jedynie krótkie wzmianki. W innej swej książce, „Dzieje kultury brytyjskiej”, Lipoński pisze, że „Beowulf” to „epos przedstawiający historię duńskiego bohatera, który bronił swojego ludu przed zagrożeniami, symbolizowanymi przez potwora Grendela i jego upiorną matkę”. To oczywisty błąd, bo jak napisałem na początku, Beowulf nie był Duńczykiem i nie bronił swojego ludu. Skoro więc najbardziej poczytny badacz, anglista i popularyzator angielskiej kultury popełnia błędy pisząc o „Beowulfie”, to nic dziwnego, że większość ludzi kompletnie nie wie, co to jest.

Zmieni się to zapewne za sprawą hollywoodzkiego filmu i występującej w nim pięknej Angeliny. Nie będzie to wszakże pierwsza próba przeniesienia „Beowulfa” na ekran. W 1999 roku Graham Baker wyreżyserował film, w którym w Beowulfa wcielił się  Christopher Lambert.

 Angelina Jolie użyczy głosu potwornej matce Grendela, szkoda że tylko głosu (choć może to i dobrze) Lambert, pamiętny Tarzan i Nieśmiertelny. Niestety, film ten nie zasługiwał nawet na miano „filmu klasy B”. Bez rozgłosu przeszedł też kręcony na Islandii „Beowulf & Grendel” z 2005 roku. Teraz przed „Beowulfem” wielka szansa – hollywoodzki specjalista od widowisk (Robert Zemeckis), słynne gwiazdy (oprócz Angeliny Jolie wystąpią m.in. Anthony Hopkins i John Malkovich) na planie… Dla fanów Angeliny Jolie mam jednak złą wiadomość – grana przez nią postać to potworna matka Grendela. Na pocieszenie dodam, że Jolie jedynie użyczy potworzycy swojego głosu, „Beowulf” będzie bowiem filmem animowanym…

Opis Bohatera:

Beowulf- imię znaczy „niedźwiedź”; bratanek króla Goatów (plemię na południu Szwecji), odważny żeglarz i wojownik. Podczas jednej z wypraw przybywa do ziemi Scyldingów (Duńczyków), w której włada możny król Hrothgar.  Wystawił on sobie przezd laty wspaniały dwór Heortot, w którym zamieszkuje z liczną drużyną wojaków. Od dwunastu jednak lat dwór  Hrothgara nękany jest przez  napaści straszliwego potwora, trolla Grandala (nazwany także „Cieniem Kroczącym”) i jego równie potworną matkę zamieszkałych w podziemnej jaskini na błotnistym obszarze przybrzeżnym. Grendal już za pierwszą bytnością  w dworze Heortot porwał i zabił trzydziestu wojowników króla. Beowulf postanawia dopomóc Hrothgarowi i podjąc walkę z Grandalem. Posługując się nie tylko siłą i umiejętnością wojownika, ale także magią, zabija Frendala, a następnie  podąża za jego matką do zamieszkiwanej przez nią podwodnej jaskini i tam rozstrzyga starcie na swoją korzyść.

Pięćdziesiąt lat później Beowulf jest już królem Goetów, słynnym wojownikiem i rozumnym władcą. Tym razem ma sam do czynienia z podobnymi kłopotami jak niegdyś Hrothgar; jego kraj nawiedza ognisty, czarodziejski smok, obudzony przypadkiem przez nieostrożnego śmiałka. Smok ziejąc ogniem porywa i pożera poddanych Beowulfa. Mężny król staje do walki z potworem i zabija go. W walce ponosi jednak ciężkie rany i wkrótce umiera. Pogrzeb Beowulfa odbywa się z królewskim ceremoniałem, miejsce jego pochówku zdobi wysoki kurhan, wzniesiony dla bohatera.