Quenya (wym. ['kʷɛnʲa]), także język quenejski, Wysoka Mowa (qya. tarquesta), Starodawna Mowa, język eldariński, elfia łacina – sztuczny język opracowany przez J.R.R. Tolkiena.

Rozwój quenyi przebiega od etapu prajęzyka wspólnego dla wszystkich języków elfów ze stworzonej przez Tolkiena mitologii Śródziemia do etapu osadzonego w czasie akcji Władcy Pierścieni. Quenya cechuje się złożoną morfologią, zawierającą zarówno cechy fleksyjne, jak i aglutynacyjne. W dużej mierze opiera się na wykorzystaniu zrostków; używa także przegłosu. W quenyi występuje bogata deklinacja i syntetyczna koniugacja. Liczba przypadków zmieniała się w ciągu tworzenia quenyi przez Tolkiena. Słownictwo było tworzone niezależnie od słownictwa znanych autorowi języków naturalnych – było raczej związane ze słownictwem innych języków Śródziemia.

Jak sam Tolkien podkreślał, to Śródziemie zostało powołane do życia, by uzasadnić ewolucję i „ożywić” język quenejski.

„Kiedy mówię, że moja długa książka jest próbą stworzenia świata, w którym forma języka miła mojemu osobistemu poczuciu estetyki mogłaby się wydawać rzeczywista, nikt mi nie wierzy. Ale to prawda. (…) stworzenie sytuacji, w której powszechnie pozdrawiano by się słowami elen síla lúmenn' omentielmo, wymagało pewnego wysiłku (…) to sformułowanie powstało na długo przed napisaniem książki.”

„Pisarz nie zaczął od stworzenia planu powieści. Zamiast tego próbował „stworzyć sytuację, w której elen síla lúmenn' omentielmo byłoby zwyczajnym pozdrowieniem”. Krytycy literaccy mogą mu nie wierzyć, ale filolodzy (…) powinni być mądrzejsi^[3].”- twierdził T.A. Shippey w „Droga do Śródziemia”.

Pisarz uważał, że tło w postaci historii, poezji oraz pieśni daje Starodawnej Mowie przewagę nad innymi sztucznymi językami.

Tolkien rozpoczął prace nad tworzeniem quenyi najpóźniej w roku 1915. Gramatyka i słownictwo były stopniowo rozwijane w ciągu życia autora, natomiast pewna stabilizacja nastąpiła po opublikowaniu Władcy Pierścieni w latach 1954–1955. W pracy nad tym językiem Tolkien inspirował się głównie językiem fińskim, a także łaciną i greką.

W mitologii Śródziemia quenyą posługiwali się Vanyarowie i Ñoldorowie mieszkający w Amanie. Na kontynencie Śródziemia quenya miała zabrzmieć po Ucieczce Ñoldorów z Amanu. Tam – według mitologii – niedługo potem przestała funkcjonować jako język używany na co dzień, a przetrwała wśród Ñoldorów oraz Edainów jako język kultury elitarnej.

Do zapisu quenyi używa się alfabetu łacińskiego oraz opracowanych przez Tolkiena na potrzeby Wysokiej Mowy: tengwaru i sarati.

Jak inne języki opracowane przez Tolkiena, a „ożywione” w mitologii Śródziemia, quenya ma dwie osie rozwoju: historię „zewnętrzną”, opisującą zmiany koncepcji przyjmowanych w ciągu życia Tolkiena, oraz historię „wewnętrzną”, opisującą gramatykę historyczną języka w fikcyjnym świecie, w którym język ten miał być używany.

Około roku 1910–1911 J.R.R. Tolkien zaczął tworzyć pierwszy „język elfów”, kiedy uczęszczał do King Edward's School w Birmingham. Znał wtedy język grecki, łacinę, język hiszpański oraz kilka wymarłych języków germańskich, m.in. gocki, staronordyjski i staroangielski. Opracował także kilka szyfrów i 2–3 języki sztuczne. Kiedy około roku 1912, będąc studentem oksfordzkiego Exeter College, przygotowywał się do egzaminu, znalazł w bibliotece Exeter College opis gramatyki języka fińskiego.

„Było to jak odkrycie piwnicy pełnej butelek wspaniałego wina nieznanego wcześniej gatunku i smaku. Zupełnie mnie to oszołomiło^”

Pod wpływem lektury zrezygnował z opracowania „niezapisanego” języka germańskiego i postanowił stworzyć podobny w wymowie i strukturze do fińskiego. Tworzenie quenyi rozpoczął przed końcem roku 1915. Ówczesna pisownia nazwy tego języka – qenya – występowała do połowy lat 40. Początkowo germańskie tło quenyi było wyraźnie widoczne. Qenya różniła się od rozwiniętej quenyi historią wewnętrzną, słownictwem i gramatyką opisaną w Qenyaqetsa, m.in. w późniejszej fazie biernik otrzymał inną formę, Tolkien zrezygnował też z grup spółgłosek w wygłosie. Dimitra Fimi, badaczka twórczości Tolkiena, stwierdza, że qenya w postaci opisanej w Qenyaqetsa była mistycznym językiem, Leksykon zawiera pewną liczbę słów o czysto chrześcijańskich konotacjach, jak np. anatarwesta „ukrzyżowanie” czy evandilyon „ewangelia”, które nie pojawiają się w quenyi.

Następnie Tolkien przeniósł pewną liczbę słów wprost fińskich. Później zmniejszył wagę fińskich cech, eliminując oczywiste zapożyczenia i podkreślając wpływ łaciny (szczególnie łacińskiej ortografii) i greki klasycznej. W ten sposób aglutynacja ustąpiła miejsca cechom języka syntetycznego i fleksyjnego. Wzorując się prawdopodobnie na grece, Tolkien zaczerpnął koncepcję dyglosji quenyi – Parmaquesta (qya. „języka książkowego”, „języka książek”). Fonologia quenyi zachowała cechy inspirowane językiem fińskim, jednak niełatwe do rozpoznania.

„Składniki quenyi są zróżnicowane, lecz ułożone w samodzielny twór niekoniecznie przypominający dowolny ze znanych mi języków. Bardzo istotny wkład w rozwój quenyi miał język fiński, z którym zapoznałem się gdy zacząłem tworzyć mitologię, lecz jego znaczenie w późniejszych pracach nad quenyą znacznie osłabło. Przetrwał w kilku elementach, m.in: w braku grup spółgłoskowych w nagłosie, braku samodzielnie występujących b, d, g (oprócz dość częstych grup mb, nd, ng, ld, rd), w często stosowanych końcowych -inen, -ainen, -oinen, w końcówkach fleksyjnych -sse (miejscownika) i -nna (allatywu); formy dzierżawcze są także wyrażane przyrostkami, nie istnieje rodzaj gramatyczny”

Tolkien nigdy nie zamierzał nadać quenyi charakteru języka pomocniczego, chociaż opowiadał się za ideą wykorzystania esperanto do tej roli. Poprzez opracowanie quenyi chciał osiągnąć cel estetyczny i ten impuls skłonił go do stworzenia „mitologii”. W miarę opracowywania quenyi postanowił, że język potrzebuje osób posługujących się nim, ich historii i mitologii, co miało nadać językowi „indywidualny smak”. W ten sposób począwszy od quenyi rozwinęło się językowe tło mitologii Śródziemia. Tolkien napisał:

„Chciałem tego dokonać dla własnej satysfakcji, bez większej nadziei, że dzieło moje zainteresuje innych ludzi, tym bardziej że początkowo miało ono charakter studium lingwistycznego; podjąłem je, żeby zebrać materiał niezbędny do odtworzenia „historii” języków elfów.”

Ta kolejność – opracowania języka jako pierwszego, a następnie dodania tła dla osadzenia fikcyjnych użytkowników – została nazwana unikatową. Fimi podaje, że rozwijanie quenyi miało być początkowo poszukiwaniem idealnego języka w celu dopasowania elementów estetycznych i moralnych będących częścią tworzenia „mitologii dla Anglii”. Fimi dowodzi, że Tolkien celowo użył fonosemantyki, by zunifikować brzmienie i znaczenie oraz po to, by język jawił się jako idealny, możliwy do używania w utopijnym kraju elfów z Valinoru.

Tolkien projektował rozwój quenyi według ówcześnie dominujących metod językoznawstwa historycznego, uwzględniając różne sposoby klasyfikacji języków. Tworzył równolegle niezależne języki elfickie, które – według historii „wewnętrznej” – miały wyrastać wraz z quenyą z jednego pnia. Najbardziej rozwiniętym z nich – poza quenyą – był język gnomów, który po wielu zmianach wystąpił w mitologii Śródziemia pod nazwą sindarin.

Tolkien nigdy nie przestał rozwijać swoich języków. Gramatyka i słownictwo quenyi były stale zmieniane, co jest widoczne przy porównywaniu różnych stadiów rozwoju: quenya z lat 30., którą zostały napisane wiersze z eseju A Secret Vice, odróżnia się od tej późniejszej, znanej z Władcy Pierścieni czy Silmarillionu (1954–1973). Niemniej jednak quenya pozostała w centralnym miejscu lingwistycznego świata i jej łagodny rozwój dokonywał się do śmierci autora w 1973 roku – w przeciwieństwie do sindarinu, który był kilkukrotnie fundamentalnie zmieniany.

Na początku lat 30. Tolkien napisał, że prajęzykiem elfów był valarin, język Valarów:

„Języki elfów wyodrębniły się z valarinu, który elfowie zmieniali na etapie uczenia się, a ponadto modyfikowali go i wzbogacali stale według własnego uznania.”

Tolkien przedstawił mechanizmy zmian w „Tabelach porównawczych” dla następujących pierwotnych języków elfickich, pochodnych względem valarinu (pisownia oryginalna): Qenya, Lindarin (dialekt qenyi), Telerin, Old Noldorin (Fëanorian), Noldorin (Gondolinian), Ilkorin (używany w Doriath), Danian of Ossiriand, East Danian, Taliska, West Lemberin, North Lemberin i East Lemberin. W tych prajęzykach elfów Tolkien umieścił system pięciu spółgłosek zwartych z języka praindoeuropejskiego: jedną wargową, jedną przedniojęzykową, trzy miękkopodniebienne (palatalizowaną, czystą i labializowaną). Poniższa tabela przedstawia wybrane „podstawowe kombinacje inicjalne”.

Inną cechą quenyi przejętą z historycznych języków naturalnych (greka, sanskryt, staroangielski) jest liczba podwójna używana obok pojedynczej i mnogiej. Tolkien mógł zastosować liczbę podwójną w celu wzmocnienia wrażenia „archaiczności” quenyi jako starego języka elfów.

Około dziesięć lat później Tolkien zmienił zdanie co do pochodzenia prajęzyka elfów. Zamiast uczyć się mowy od Valarów, elfowie wypracowali osobny język, Quenderin, który stał się punktem wyjścia w historii rodziny języków elfów. W tym języku pisarz zachował wiele cech uprzednio przewidzianych dla valarinu. Rodzina języków elfów zawierała wtedy quenyę, telerin, sindarin i nandorin. Tak przedstawiała się nowa wersja ewolucji „podstawowych kombinacji inicjalnych”:

1. mb- → m, np. *mbar- → qya. már, „mieszkanie”
2. nd- → n, np. *ndōrē → qya. nóre „kraj”.
3. ñg- → ñ, np. *ñgolodō → qya. Ñoldo.
4. ñgy → ny, np. *ñgyar- → qya. nyare „recytuje”.
5. ñgw → ñw, np. *ñgwar- → qya. ñware (wym. ˈŋʷärɛ) „wyciera się”.

Tak więc w quenyi doszło do nazalizacji, w Telerinie natomiast ww. kombinacje przeszły w b, d i g.

W mitologii Śródziemia quenya jest językiem mieszkających w Amanie dwóch szczepów Eldarów: Vanyarów i Ñoldorów. Obydwa wykształciły własne dialekty quenyi. Wchodzący w skład trzeciego szczepu Eldarów, Teleri, podzielili się na tych, którzy zamieszkali w Amanie (posługiwali się oni odrębnym językiem, blisko spokrewnionym z quenyą, telerinem) oraz tych, którzy zostali w Śródziemiu (ich język to sindarin).

Quenya pochodziła z języka wspólnoeldarińskiego, używanego przez wszystkich Eldarów w czasach Wielkiej Wędrówki. Ten z kolei wyewoluował z pierwotnego języka elfickiego, pierwszej mowy elfów, którzy przebudzili się nad jeziorem Cuiviénen.

Gdy większa część Ñoldorów opuściła Aman i zamieszkała w Beleriandzie, rozpowszechniła quenyę w Śródziemiu, gdzie rozwinęły się nowe dialekty. Jednak tam około roku 70 Pierwszej Ery Thingol, król Sindarów, dowiedział się o Bratobójstwie w Alqualondë i zakazał swoim poddanym posługiwania się Wysoką Mową pod groźbą zaliczenia do grona Ñoldorów, odpowiedzialnych za śmierć Telerich. Od tego momentu sindarin, język rdzennie beleriandzki, używany przez większą liczbę elfów, wyparł quenyę w codziennym użytku; tym bardziej, że dwadzieścia lat po przybyciu Ñoldorów do Śródziemia (w 21 roku Pierwszej Ery), w czasie obchodów Mereth Adertad, Uczty Pojednania, wielu z nich posługiwało się już sindarinem. Wyjątek stanowili ñoldorscy dostojnicy, rozmawiający między sobą w quenyi. Mowa Ñoldorów przetrwała więc jako język kultury elitarnej, język ceremonialny, nieprzyswajany w dzieciństwie, głównie pisany, język nauki i poezji. Tym samym zyskała status analogiczny do łaciny w Europie.

Po pewnym czasie do Beleriandu ze wschodu dotarli Edainowie i nawiązali przyjazne stosunki z Eldarami, od których przejęli wiedzę i elementy kultury, m.in. znajomość quenyi. Na przełomie Pierwszej i Drugiej Ery Edainowie otrzymali wyspę, na której założyli królestwo Númenoru. Większość jego mieszkańców, oprócz uczonych i członków starych szlachetnych rodzin, nie znała quenyi. W tym języku nie porozumiewano się w mowie (taki status wśród númenorejskiej szlachty miał sindarin). Starodawnej Mowy używano jedynie na piśmie: spisywano najważniejsze dokumenty, tworzono niektóre teksty naukowe i nazwy geograficzne (te ostatnie miały jednocześnie swoje nazwy adûnaickie lub sindarińskie). Ponadto członkom rodziny królewskiej nadawano imiona w Wysokiej Mowie. Historia upadku Númenoru traktuje m.in. o powolnym odchodzeniu od kultury Eldarów i zarzucaniu używania quenyi oraz sindarinu. Po upadku Númenoru (także qya. Atalantë, Zatopiony) posługiwanie się quenyą kontynuowali Elendili, którzy założyli królestwa Gondoru i Arnoru, przykładem tego jest zdanie wygłoszone przez Aragorna w czasie jego koronacji na króla Gondoru.

Według koncepcji sprzed opublikowania Władcy Pierścieni quenya była tylko językiem pierwszego szczepu Eldarów, pełniącym rolę lingua franca, natomiast Ñoldorowie mieli własny język, ñoldorin, który w Beleriandzie stracił znaczenie. Później Tolkien zmienił zdanie: przerobiony ñoldorin przypisał Sindarom i nazwał sindarinem. Nazwa ñoldorin przetrwała na oznaczenie ñoldorskiego dialektu quenyi.

Quenya występuje w dziełach J.R.R. Tolkiena pod wieloma nazwami. Samo słowo quenya jest endonimem od przymiotnika oznaczającego elficki (w kontekście: mowa ukształtowana wśród elfów w Amanie). Pochodzi z dialektu ñoldorskiego – w dialekcie vanyarskim nazwa tego języka brzmi quendya.

Język ten jest nazywany także egzonimami z innych języków opracowanych przez Tolkiena: Goldórin lub Goldolambe w telerinie (znaczące odpowiednio ñoldorin i język Ñoldorów, ponieważ Teleri z Amanu utrzymywali bliższe stosunki z Ñoldorami, niż Vanyarami), Nimriyê w języku adûnaickim (co znaczy język elfów), Cweneglin lub Cwedhrin w języku gnomów, pierwotnej wersji sindarinu z lat 1915–1920.

Tolkien odnosił się do quenyi jako języka kultury i ceremonii i określał ją mianami tarquesta (qya. Wysoka Mowa, Szlachetna Mowa) i parmalambë (qya. język książkowy, język książek), a także po angielsku High Elven, High Elvish czy Elf-Latin, Elven-Latin (ang. elfia, elficka łacina).

We Władcy Pierścieni mało precyzyjna nazwa język elfów odnosi się raczej do sindarinu, pełniącego rolę lingua franca wśród elfów zamieszkujących w Trzeciej Erze Śródziemie.

Rzadziej spotykane angielskie nazwy odnoszą się do fikcyjnych nazw geograficznych z mitologii Śródziemia: Valinorean (język Valinoru), Avallonian (język z Avallónë), Eressean (język z Tol Eressëi).

Od początku opracowywania quenyi Tolkien założył, że utworzy kilka dialektów i rejestrów języka; ten pomysł przetrwał w ciągu całej historii „zewnętrznej” quenyi, natomiast autor zmieniał podziały dialektów i rejestrów, co ściśle wiązało się ze zmianami wnoszonymi do lingwistycznego scenariusza mitologii Śródziemia. Praktycznie jednak Tolkien ledwie zbliżał się do użycia dialektów, stosując je tylko jako odmiany uśrednionej quenyi.

Ostatecznie można opisać trzy do czterech form quenyi:

-vanyarin jako dialekt Vanyarów w Valinorze,

-ñoldorin jako dialekt Ñoldorów, odróżniający się od vanyarinu głównie fonetycznie, używany najpierw wyłącznie w Valinorze, następnie także w Śródziemiu, gdzie utracił status mowy potocznej, a utrwalił się jako język kultury – w tym dialekcie został ułożony wiersz Namárië i większość tekstów, które nie zostały wyraźnie przyporządkowane do jednej z form,

-quenya klasyczna lub książkowa (ang. Classical lub Book Quenya) była pisaną, bardziej sztywną formą quenyi, recypowaną przez Dúnedainów.

Niepublikowane wcześniej teksty lingwistyczne Tolkiena, w tym dotyczące gramatyki i słownictwa quenyi, są wydawane w dwóch czasopismach poświęconych wyłącznie tematyce języków Tolkiena: Parma Eldalamberon (od numeru 11., 1995) i Vinyar Tengwar (od numeru 39., czerwiec 1998). Wśród tych publikacji znalazły się ważne teksty dotyczące gramatyki, wspomniane przez Christophera Tolkiena w Historii Śródziemia i opisane jako prawie niemożliwe do rozczytania lub całkowicie niezrozumiałe.

Spośród źródeł poznania quenyi mnogą część stanowią wiersze: trzy zawarte w eseju A Secret Vice (Nieninque, Earendel, Oilima Markirya – ostatni w trzech wersjach), Namárië śpiewany przez Galadrielę w II księdze Władcy Pierścieni, Fíriel's Song opublikowany w The Lost Road, czy Narqelion w 40. numerze Vinyar Tengwar. Proza to m.in. tłumaczenia modlitw katolickich, tekst Sí qente Feanor z 15. numeru Parma Eldalamberon i wypowiedź Ciriona w Niedokończonych opowieściach.

Quenya została także opisana w esejach, m.in. w Lhammas (poświęconym historii wewnętrznej języków mitologii Śródziemia według koncepcji z końca lat 30.), w pochodzącym także z tego okresu Etymologies (leksykonie etymologii języków elfickich), w Quendi and Eldar (rozważaniach onomastycznych zawierających liczne komentarze ogólne) oraz w Words, Phrases and Passages in The Lord of the Rings (o ewolucji języków występujących we Władcy Pierścieni, także zawierającym liczne dygresje).

„Et Eärello Endorenna utúlien. Sinome maruvan ar Hildinyar tenn' Ambar-metta!

Zza Wielkiego Morza przybyłem do Śródziemia. Tu pozostanę i tu żyć będą potomkowie moi aż do końca świata.”

Cytat ten pochodzi z Powrotu króla, księgi VI, rozdziału 5. Aragorn w czasie koronacji na króla Gondoru powtórzył słowa, które miał wypowiedzieć Elendil, gdy dotarł do Śródziemia po upadku Númenoru.

W onomastyce mitologii Śródziemia quenejskie nazwy własne są związane z Amanem i Númenorem. Są to zarówno złożenia, nazwy pochodne, zestawienia, jak i leksemy.

Leksemy: Vairë „Tkaczka”, hrívë „zima”, rokko „koń”, Varda „wyniosła”, telco „trzon” (litery w tengwarze), yavë „owoc”, Voronwë „nieugięty”, lassë „liść”, alda „drzewo”, rómen „wschód”.

Nazwy pochodne: Ancalimë od ancalima „bardzo jasna”, „najjaśniejsza”, Curumo od curu „zręcznosć”, „umiejętność”, Olórin od olos, olor „wizja”, „fantazja”, Elenna „ku gwiazdom”, allatyw od elen- „gwiazda”, Aldaron „pan lasów” od alda „drzewo”, Súlimo „tchnący” od súl- „wiatr”.

Złożenia: Eldamar „dom elfów”, Ilúvatar „ojciec wszystkiego”, Ondolindë „Skała Muzyki Wód”, Laurelin „Pieśń Złota”, Elentirmo „Obserwator Gwiazd”, Eruhantalë „Dziękczynienie Eru”, Númellótë „Kwiat Zachodu”, Herunúmen „Władca Zachodu”, lasselanta „opadanie liści”, „szaruga jesienna”, palantír „patrzący daleko”, Valacirca „Sierp Valarów”.

Zestawienia: Mindon Eldaliéva „strzelista wieża ludu elfów”, Quenta Silmarillion „historia Silmarili”.

W poniższej tabeli przedstawiono spółgłoski występujące w quenyi. Odpowiadające im litery alfabetu łacińskiego, używane do zapisania quenyi, zamieszczono w nawiasach.

Spółgłoski p, t, c, f, s, m, n, l oraz r występują w geminatach, które w zapisie alfabetem łacińskim oddaje się przez podwojenie odpowiedniej litery.

Pondto quenya stosuje restrykcyjne zasady fonotaktyczne odnośnie spółgłosek:

-grupy spółgłosek nie występują w nagłosie, gdzie może pojawić się wyłącznie samogłoska lub pojedyncza spółgłoska;

-w wygłosie występują jedynie -t, -n, -s, -l, -r oraz grupa -nt;

-spółgłoski ñw i ñ występują samodzielnie jedynie w nagłosie; w śródgłosie następuje po nich zawsze spółgłoska zwarta miękkopodniebienna lub labiowelarna (grupy zapisywane nc, ng, nqu i ngw);

-spółgłoski zwarte dźwięczne występują wyłącznie w śródgłosie, w (skądinąd częstych) kombinacjach mb, nd, ld, rd, ndy, ng, ngw oraz w lb alternatywnej wobec lv;

-pozostałe grupy spółgłosek występujące w śródgłosie są nieliczne:

1.ze spółgłoską nosową: mp, nt, nty, nc, nqu, mn, ns;

2.ze spółgłoską płynną: lp, lt, lty, lc, lqu, lm, lv, lz, ly, lw, rp, rt, rty, rc, rqu, rm, rn, rþ / rs, rv, ry, rw;

3.ze spółgłoską zwartą lub szczelinową: sp, st, sty, sc, squ, pt, ht, hty, ps, ts, x (znak ten odpowiada często zapisywanej wprost grupie ks);

4.spółgłoski zębowe z w: tw, þw / sw, nw;

-inne grupy spółgłosek pojawiają się w złożeniach i zrostach między przyrostkiem a rdzeniem.

Dialekt Ñoldorów odróżnił się fonetycznie od dialektu Vanyarów poprzez zaniknięcie niektórych dźwięków: z zostało zastąpione przez r, þ – przez s (z wyjątkiem domu Fëanora), a ndy zostało uproszczone do ny (co jest widoczne w nazwie języka). Ponadto w dialekcie Vanyarów f było dwuwargowe ([ɸ]), a d mogło występować samodzielnie w śródgłosie.

W języku Ñoldorów na wygnaniu zaszły dalsze zmiany dotyczące spółgłosek w nagłosie: w- przeszło w v-, dwie wartości [x] i [h] w h- uprościły się do [h]. W Trzeciej Erze ñ- (więc także ñw-) zostały zastąpione przez n- i nw-, a hl i prawdopodobnie hr udźwięczniły się do l i r.

W quenyi jest dziesięć samogłosek, rozróżnionych według iloczasu na dwie równe grupy; w zapisie alfabetem łacińskim samogłoski długie oznacza się dodaniem akcentu ostrego.

Istnieje także sześć dyftongów. Wszystkie są zstępujące – akcentowane na pierwszy element, drugi jest niezgłoskotwórczy. Tylko w Trzeciej Erze iu stało się dyftongiem wstępującym. Inne zestawienia samogłosek tworzą rozziew.

Łączliwość samogłosek podlega mniejszym ograniczeniom, niż spółgłosek, jednak samogłoski długie nie pojawiają się przed grupami spółgłosek. W dialekcie Ñoldorów na wygnaniu są również nieobecne w wygłosie (z wyjątkiem wyrazów jednosylabowych), ponieważ uległy skróceniu. Ponadto w rozziewie nie są tolerowane wszystkie zestawienia samogłosek; niektóre ulegają procesowi koalescencji do samogłosek długich lub dyftongów (np. *ao przeszło w ó).

Zagadnienie akcentu w quenyi obejmuje zarówno natężenie, jak i wysokość wymawiania dźwięku. Istnieją dwa rodzaje akcentu rozróżnione według intonacji: akcent większy, gdzie głos się wznosi, i akcent mniejszy, gdzie głos opada. Miejsca, w których pada który z nich, są przewidywalne. Akcent większy i mniejszy uzupełniają się (nie są w opozycji), tak więc quenya nie jest językiem tonalnym.

Miejsce padania akcentu większego określają zasady porównywalne z łacińskimi. Akcenty dwusylabowe są akcentowane na pierwszą sylabę, w dłuższych wyrazach akcent zależy od wagi przedostatniej sylaby:

-jeżeli jest długa (zawiera długą samogłoskę, dyftong, krótką samogłoskę poprzedzającą grupę spółgłosek lub geminatę), akcent pada na nią (jest paroksytoniczny), np.: Elentári, Anairë, Isildur, Oiolossë;

• jeżeli jest krótka, akcent pada na sylabę trzecią od końca (jest proparoksytoniczny), np. Oromë, Eldamar, Valinor, Anárion.

Akcent mniejszy pada zwykle na pierwszą sylabę, chyba, że jest krótka i po niej następuje sylaba z akcentem większym, albo kiedy na nią samą pada akcent większy. Do tego dochodzi akcent poboczny w wygłosie wyrazów proparoksytonicznych.

Istnieją także wyrazy nieakcentowane (jak np. rodzajnik i), które funkcjonują jako klityki.

Według „wewnętrznej” historii mitologii Tolkiena quenya była pierwszym językiem pisanym. Posługiwano się dwoma systemami pisma: starszym sarati autorstwa Rúmila oraz młodszym tengwarem, opracowanym przez Fëanora. Drugi system był bardziej powszechny i to on został przeniesiony na kontynent Śródziemia przez ñoldorskich wygnańców.

Zapis alfabetem łacińskim dokładnie dopasowuje każdą głoskę do grafemu i pozwala na wywnioskowanie wymowy. Istnieje jednak pewna liczba wariantów graficznych i specyficznych przypadków:

1.przez długi czas Tolkien pisał k, q, ks na oznaczenie , i , aby następnie zlatynizować ortografię do odpowiednio: c, qu i x; ta nowsza wersja wystąpiła we Władcy Pierścieni. Późniejsze wersje zawierały jednak k i ks;

2.spółgłoska była zapisywana jako th lub þ – bez rozróżnienia;

3.spółgłoska jest zapisywana jako ñ wtedy, gdy występuje samodzielnie, w pozostałych przypadkach jako n (nie sugeruje wtedy dwuznaczności, gdyż obowiązują ścisłe zasady fonotaktyczne omówione powyżej);

4.litera h odpowiada nagłosowej , lecz interwokalicznej ^[j]. Grupa ht po samogłoskach a, o oraz u odpowiada , natomiast po e oraz i odpowiada – to samo odnosi się do grupy hty;

5.samogłoski długie bywają oznaczone makronem zamiast akcentem ostrym;

6.Tolkien często wykorzystywał dierezę (szczególnie widoczne jest to w tekstach opublikowanych za jego życia) dla sprecyzowania, które samogłoski tworzą rozziew, oraz nad wygłosowym e dla zaznaczenia, że nie jest nieme – praktykował to jednak wyłącznie dla wygody, stąd diereza nie jest konieczna i nie występuje w każdym przypadku.

Zgodnie z typologią morfologiczną quenya jest językiem syntetycznym, co oznacza, że morfemy pojawiają się najczęściej w słowach o złożonej strukturze. Quenya jest zbliżona do języków aglutynacyjnych tym, że bez żadnych zmian wiąże morfemy, z których każdy zawiera niezależną treść: świadczą o tym wyrazy typu súmaryasse „w jego głębi” (súma-rya-sse „głąb-jego-końcówka miejscownika”) czy laituvalmet „będziemy ich chwalili” (lait-uva-lme-t „chwalić-cecha czasu przyszłego-my-ich”). Granice między morfemami dość często podlegają jednak różnorodnym procesom fonetycznym; quenya zna także zjawisko fleksji wewnętrznej (wydłużenie samogłosek lub spółgłosek radykalnych, dodanie wrostka), która modyfikuje strukturę rdzenia, na różne sposoby zmieniając jego znaczenie. Z tych względów quenya jest zaliczana do języków fleksyjnych.

W tekście poniżej kratka (#) poprzedza słowo występujące w tekstach Tolkiena, lecz niesamodzielnie – połączone z innymi elementami. Asterysk (*) poprzedza formę zrekonstruowaną.

Czytaj dalej na: http://rockmetal-nibyl.ucoz.pl/blog/jezyki_tolkiena_cz_2/2014-10-13-1003